AKORDEON [franc.], instrument muz.; idiofon języczkowy (dęty), rodzaj harmonii ręcznej; miech, 2 przegrody z wiatrownicami, kanały wiatrowe i stroiki; klawiatura dla prawej ręki klawiszowa (melodyczna) i lewej guzikowa (dźwięki basowe i akordy); często też rejestry do zmiany barwy dźwięku; wynaleziony w XIX w., rozpowszechnił się po 1900.

Akordeon. Sercem akordeonu są stroiki przelotowe, czyli cienkie, podłużne, sprężyste blaszki, na jednym swym końcu umocowane, a pozostałą częścią drgające pod naporem powietrza tłoczonego ręcznym miechem. W organkach, zwanych też harmonijką ustną, znajdują się takie same stroiki, lecz grający wdmuchuje i wciąga powietrze ustami. Podobną zasadę konstrukcyjną wykorzystuje stary chiński instrument szeng. Składa się z wetkniętych do zbiornika powietrznego bambusowych piszczałek różnej długości, zaopatrzonych w stroiki przelotowe (trzcinowe). Okazuje się, że w Chinach znano na długo przed nami, prócz prochu i druku, także... harmonijkę ustną. W Europie dopiero w XVII XVIII w. zaczęto budować organowe piszczałki stroikowe; w dolnej części takich piszczałek drgały metalowe blaszki. Na przełomie XVIII i XIX w. wynalazek ten znalazł zastosowanie w różnego rodzaju instrumentach. W 1804 Johann Nepomuk Mälzel, wynalazca metronomu, zbudował mechaniczny instrument dęty panharmonikon, na który Ludwig van Beethoven skomponował 1. wersję utworu programowego pt. Zwycięstwo Wellingtona albo bitwa pod Vittorią. Następnie powstają inne instrumenty na tłoczone powietrze: eolina (przypomnijmy, że Eol według Odysei Homera był królem wiatrów), eolodikon, aeolomelodicon zbudowany w Warszawie przez Karola Brunnera, aeolopantalon zbudowany w 1824 przez Józefa Długosza (grywał na tym instrumencie Fryderyk Chopin), aż wreszcie w 1821 physharmonica Antona Häckla, ulepszona w 1849 przez Augusta Debaina, pierwowzór późniejszej fisharmonii. Jednocześnie konstruowano różne typy harmonijek ustnych i instrumenty z miechami uruchamianymi ręcznie. W latach 20. XIX w. Friedrich Buschmann buduje Handäolinę, której udoskonaloną wersję opatentował w 1829 pod nazwą accordionu Cyrillus Damian. Odtąd datuje się popularność tego instrumentu w wielu krajach Europy. Powstały najrozmaitsze jego odmiany: wiedeńska harmonia guzikowa (harmonika), rosyjska harmonia chromatyczna (bajan), harmonie sekundowe, harmonie pedałowe, akordeony z klawiaturą, koncertiny, bandoniony (lub bandoneony) itd. Najważniejszymi ośrodkami produkcji akordeonów były Włochy (Castelfidardo), Niemcy (Klingenthal, Trossingen) i Rosja (Tuła).

Krzysztof Bilica (Encyklopedia multimedialna PWN. Literatura i muzyka)